5 min read
Przeczytajcie tekst o prawie do równości przygotowany przez Filipa Raka – eksperta Zespołu ds. Równego Traktowania, który odpowiada za sprawy osób LGBTIQ w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. Dzięki niemu uporządkujecie swoją wiedzę na temat równości i tego, jak i kiedy możemy sie o nią upominać i walczyć.
CZYM JEST RÓWNOŚĆ?
Współczesna demokracja to nie tylko wybór władzy przez większość obywateli_ek. Społeczeństwo demokratyczne, aby móc się prawidłowo rozwijać, musi opierać się na akceptacji i szacunku dla wszystkich grup społecznych – także stanowiących mniejszość. W takim społeczeństwie – które można nazwać „otwartym” lub „inkluzywnym” – każdy_a ma swoje miejsce i bierze odpowiedzialność za wspólnotę.
W obliczu globalnych wyzwań, jak katastrofa klimatyczna lub pandemia, równość społeczna nabiera coraz większego znaczenia. Zmiany klimatu spowodują pogłębianie się społecznych nierówności, które dotkną grup szczególnie narażonych na wykluczenie[1]. Pogorszenie warunków życia będzie dotyczyć zwłaszcza najbiedniejszych, zaś skutki globalnego ocieplenia klimatu w większym stopniu odczują kobiety, niż mężczyźni. Podobne konsekwencje już dziś obserwujemy w związku z przebiegiem pandemii Covid-19.
NASZE UPRAWNIENIA
Równość wobec prawa, sprawiedliwość społeczna, prawo do równego traktowania – to konkretne uprawnienia, które nam przysługują. Uprawnieniom odpowiadają zaś obowiązki ich realizacji. Ciążą one na władzy publicznej (urzędnikach_czkach, Policji, sądach, systemie ochrony zdrowia czy szkole), a także na osobach prywatnych (pracodawcach_czyniach, uczelniach czy firmach świadczących rozmaite usługi). Prawo daje nam narzędzia, by o realizację tych obowiązków się upominać.
CZY RÓWNOŚĆ JEST DANA NA ZAWSZE?
Choć już w starożytności pojawiały się różne koncepcje równości, to nie zawsze była obowiązującym prawem. We wcześniejszych wiekach istniały grupy uprzywilejowane ze względu na pochodzenie, wyznanie czy rasę. Do dziś w niektórych krajach kobiety mają niższy status prawny niż mężczyźni, a związki jednopłciowe są karane.
Równości nie należy traktować jako dobra danego raz na zawsze.
Idea „wolności, równości i braterstwa” pojawiła się w XVIII w. wraz z Rewolucją Francuską (1789 r.). Równość miała tam swoje źródło w przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka. Wraz z przemianami społecznymi XX wieku, idea równości – dzięki ruchom społecznym, odważnym jednostkom i aktywistom_tkom – została poszerzona o aspekt płci i rasy: dążenie do zniesienia podziałów rasowych oraz nierównego statusu kobiet w życiu społecznym. Dopiero w drugiej połowie XX w. do głównego nurtu walki o równość zostały włączone prawa osób LGBTI+.
MASZ PRAWO DO RÓWNEGO TRAKTOWANIA
I to niezależnie od jakichkolwiek cech osobowych – zwłaszcza, między innymi: płci, koloru skóry, statusu majątkowego, wieku, urodzenia, narodowości, pochodzenia etnicznego, orientacji seksualnej, tożsamości płciowej, sprawności fizycznej czy wyznawanej religii.
Prawo do równości i niedyskryminacji wynika z Konstytucji:
„Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny”
(artykuł 32 Konstytucji)
“USTAWA ANTYDYSKRYMINACYJNA”
O tym, co możemy zrobić, gdy spotkamy się z dyskryminacją, mówi nam prawo – a konkretnie ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (ze względu na długą nazwę, nazwijmy ją „ustawą antydyskryminacyjną”).
Ustawa antydyskryminacyjna wymienia dziedziny, w których nierówne traktowanie jest zakazane. Chodzi zwłaszcza o edukację (w tym szkolnictwo wyższe), zatrudnienie (w tym na tzw. umowach śmieciowych), prowadzenie działalności gospodarczej (własnego biznesu), opiekę zdrowotną, świadczenia z ubezpieczeń społecznych i usługi.
Przepisy chroniące przed dyskryminacją w zatrudnieniu znajdziemy też w Kodeksie pracy.
KIEDY MAMY DO CZYNIENIA Z DYSKRYMINACJĄ?
Dyskryminacja to potraktowanie osoby (grupy osób) gorzej, niż innych osób znajdujących się w podobnej sytuacji, jedynie z powodu określonej, wyróżniającej tę osobę (lub osoby) cechy osobistej.
Prawo chroni jednak przed dyskryminacją tylko określone cechy, ze względu na które najczęściej spotkamy się z nierównym traktowaniem. Choć Konstytucja nie tworzy zamkniętej listy cech chronionych, ustawa antydyskryminacyjna zakazuje nierównego traktowania jedynie ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.
W praktyce nie jest więc wprost zakazana dyskryminacja np. ze względu na sam ubiór (chyba że wiąże się z ekspresją płciową albo wymogami religii), czy stan upojenia alkoholowego (nie będzie zakazaną dyskryminacją odmowa sprzedaży osobie nietrzeźwej alkoholu – ale trzeźwej osobie niepełnosprawnej już tak).
Pamiętajmy jednak o słowach zawartych w art. 32 Konstytucji: “nikt”, “z żadnej przyczyny”. Jeśli ktoś spotkał się z nieusprawiedliwionym, nierównym traktowaniem ze względu na jakąś cechę pozbawioną ochrony, nie znaczy to, że nie dochodzi do dyskryminacji. Nie będzie mógł jednak powołać się na przepisy ustawy antydyskryminacyjnej.
PRZYKŁADY DYSKRYMINACJI
Do sądu trafiła sprawa pracowniczki wracającej do pracy pourlopie macierzyńskim. Pracodawca odmówił przywrócenia jej na poprzednie stanowisko (zajęte już przez inną osobę), zmniejszył jej wynagrodzenie i utrudniał karmienie piersią w trakcie pracy. Sąd uznał, że pracodawca dopuścił się niedozwolonej dyskryminacji ze względu na płeć (macierzyństwo)[2]. Dyskryminacja polegała na tym, że gdyby pracowniczka nie urodziła dziecka i nie skorzystała z urlopu, nie doszłoby do tych zachowań.
Innym przykład to sytuacja osoby transpłciowej, której pracodawca nie pozwolił przypiąć plakietki ze swoim imieniem (innym, niż w dowodzie osobistym) i zabronił ubierania się zgodne z jej tożsamością płciową. Jak uznał sąd w podobnej sprawie, jest to dyskryminacja osoby transpłciowej ze względu na jej tożsamość płciową, naruszająca jej godność osobistą.
Nie każde nierówne traktowanie będzie jednak przejawem niedozwolonej dyskryminacji. Na przykład, osoba niewidoma ma prawo wejść do lokalu z psem przewodnikiem, mimo że ogólnie nie wpuszcza się do niego psów osób widzących. Inne potraktowanie osób niewidomych będzie w tym przypadku usprawiedliwione, ponieważ umożliwia im korzystanie z lokalu i zwiększa równość osób niewidomych i widzących.
CO MOGĘ ZROBIĆ, GDY SPOTKAM SIĘ Z DYSKRYMINACJĄ?
Możliwe jest złożenie pozwu przeciwko osobie (pracodawcy, instytucji, firmie), która dopuściła się wobec mnie dyskryminacji. Droga sądowa jest oczywiście długa i skomplikowana, często kosztowna. Po pomoc najlepiej udać się do prawnika – adwokata lub radcy prawnego.
Jeśli spotkamy się z nierównym traktowaniem, możemy zwrócić się do sądu z żądaniem przyznania kwoty pieniężnej w ramach odszkodowania.
Pomocy w przypadku nierównego traktowania może udzielić też Rzecznik Praw Obywatelskich. Każda osoba może zwrócić się do Rzecznika, gdy spotka się z dyskryminacją – Rzecznik ma obowiązek przeanalizować sprawę i podjąć odpowiednie działania (np. zwrócić się do jakiejś instytucji z prośbą o wyjaśnienia lub załatwienie sprawy w określony sposób), lub przynajmniej wskazać przysługujące nam możliwości działania.
Jeśli do dyskryminacji doszło podczas wizyty u lekarza (np. gdy lekarz odmówił badania osobie homoseksualnej lub naraził ją na niestosowne komentarze nawiązujące do jej orientacji seksualnej), można zwrócić się też do Rzecznika Praw Pacjenta.
W sprawach dyskryminacji w zatrudnieniu, o interwencję można poprosić Państwową Inspekcję Pracy.
Warto pamiętać, że sprawami równego traktowania zajmują się też organizacje pozarządowe, takie jak Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego czy Kampania Przeciwko Homofobii.
PRZYDATNE KONTAKTY
- Rzecznik Praw Obywatelskich: https://www.gov.pl/web/rpp/ (wystarczy kontakt mailowy na adres biurorzecznika@brpo.gov.pl).
- Rzecznika Praw Pacjenta: https://www.gov.pl/web/rpp/
- W sprawach dyskryminacji w zatrudnieniu można zwrócić się z wnioskiem o interwencję do Państwowej Inspekcji Pracy: https://www.pip.gov.pl/pl/
- Helsińska Fundacja Praw Człowieka: https://www.hfhr.pl/kontakt/
- Kampania Przeciwko Homofobii: https://kph.org.pl/
- Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego: http://www.ptpa.org.pl/
[2] Wyrok Sądu Okręgowego w Legnicy z dnia 28 listopada 2019 r., V Pa 77/19
Tekst: Filip Rak
